Morfologia do Verbo da Lingua Xichangana
Por: figuraoalexandre • 12/3/2019 • Seminário • 3.424 Palavras (14 Páginas) • 208 Visualizações
Índice
0.0.Masungulo 2
0.1.Minkongometo 3
0.2.Mayendlela ya ntirho 3
1.0.Wuxopaxopi la Mabuku 4
2.0.Mofoloji ya xiyendli xa Xichangana 4
2.1.Mofoloji ya vukhuleketi 4
3.0.Vulehi la sviyendli 5
3.1.Mihlovo ya vulehi la sviyendli 5
4.0.Tshinya la xiyendli xokala kukhuleketiwa 10
4.1.Vuphhindi la sviyendli 11
4.1.1.wuphindhi lohetelela 11
4.1.2.Vuphindhi lokala hetelelu (parcial) 12
4.1.3.Vuphindhhi la matshinya ya matshamela ya muhlovo wa –C- 12
5.0.Sviyendlisi 12
6.0.Hetelelo 13
7.0.Mabuku Masenciweke 14
0.0.Masungulo
Akuvumbeni ka marito hi xichangana hi kuma mintlawa yinyigi, lani hina, hi hita kulumaka hi mofoloji wa xiyendli, na hi cuvukanile ngopfungopfu ni vulehi la sviyendli (na hinga yi siyi handle minhlovo yakona), hitakhuluma funtshi hi wuphindi la sviyendli ni ntirho wa sviyendlisi ka lirimi la xichangana.
Ntirho lowu wu vumbiwa hi svigava svinharhu, lani hingani masungulo (inga lani hi kombisaka lesvaku ntirho wa hina wukhuluma hi yini), ka miri wa ntirho, lani hitisaka hi yentelelo hlokomhhaka ya ntirho wa hina, hi wugamu hini hetelelo lani hikombisa nkatsakanyo wa ntirho
0.1.Minkongometo
Nkongometo lowukulu
- kutwisisa Vulehi la sviyendli
Minkongometo leyitsongo
- kutiva minhlovo ya vulehi la sviyendli;
- kutiva minhlovo ya Vuphindi la sviyendli;
- kutwisisa mintirho ya sviyendlisi.
0.2.Mayendlela ya ntirho
Akuva hita yendla ntirhu lowu, hi xopaxopile mabuku lawa hileletiweke wona hi Mujondzisi wa buku, lani hina hi ntlawa hi suseke marito lawa hinga mavona na mani ntokoto hi tlhela hi malhela akuva hikuma nxanxameto wa mahungo kumbe nkatsakanyu wa nhlokomhaka ya ntirhu lowu.
1.0.Wuxopaxopi la Mabuku
Cunha na Cintra (1999: 361), vali Xiyendli i rito lakupfumela kucinciwa, leli likombisaka lesvi sviyendlekaka, ingava svilo svihumelelaka ka nkama wokarhi.
Vulehi la Sviyendli – i timofema tokhuleketiwa ticincaka ntokoto wa xiyendli na tiwunyika mintokoto yin’wani, (Sitoe 1996:322).
Ngunga (2014:168), tshinya la rito i ntsindza wa rito wukalaka svikhuleketi.
Ka mavonela ya Baumbach (1987) na ab’baliwa hi Ngunga na Langa (2012: 172), sviyendlisi svitirhela kukombisa mavonela kumbe mapimu hikola ka mimpfumawulo.
2.0.Mofoloji ya xiyendli xa Xichangana
Jondzo ya mofoloji ya xiyendli xa xichangana yi xiyaxiya svivumbiwa sva mofoloji ya xiyendli. Xivumbiwa xa kusungula xita dokadkiwaka i tshimya la xiyendli (tshinya la xiyendli xokala kukhuleketiwa ni tshinya la xiyendli xokhuleketiwa) ni mamofema yakona.
2.1.Mofoloji ya vukhuleketi
Mayelanu na Ngunga na Langa (2012: 116), a mofoloji ya vukhuleketi yi chiwa leyi yi yendlaka wuvumbi la marito mampsha kuve mofoloji ya vundzuluti yitirhela ntsena kucinca tsinya.
Svifanisu:
Mofoloji ya vukhuleketi Mofoloji ya vundzuluti
1.)a. kùfamba kùfambisa
kùjondza kùjondzisa
kùvona „ver‟ kùvonisa
b. kùfamba afambilè
kùjondza ajondzilè
kùvona avonilè
Ka svifanisu sva kusungula, kukombisiwa Mofoloji ya vukhuleketi lani sviyendli svinga ka tlhelo lin’wani ku kumekaka xikhuleketi xa xilandzi (-is-), lani kuvumbiwaka rito limpsha, lani likumaka nhlamuselu wun’wani.
Ka svifanisu sva wumbirhi, hikuma sviywndli lesvivumbiwaka hi xikhuleketi xa xilandzi (-ile), lani likalaka lingacinci ntlhamuselu, kambe licinca likombisa nkama lowu svilo sviyendlekaka hiwona.
3.0.Vulehi la sviyendli
Ngunga e Simbine(2012: 144), vavula lesvaku mumofema yokhuleketiwa yicinca ntokoto ya xiyendli, lesvaku xikuma ntokoto wun’wani. Nakona sviyendli svinga kuma mintlhamuxelu yinyingi ni lesvi sviyendlaka muchatu wa nhlamuselu wohambana.
Svifanisu
a) -w-is- "Kuwisa"
b) -j-is- "kujisa"
c) -von-el- "kuvonelela"
d) -tsem-etel- "kutsemetela"
e) -chon-i s- "kuchonisa"
f ) -yetlel-is- "kuyetlelisa"
Tani hilaha hivonaka hakona, svikombisu lesvi svikombisa kuleya ka sviyendli, svitlhela svicinca. Xin’we kasvona hilesvaku sviyendla akuva xiyendli xini mofema wun’wani, litlhela likula nakona licinca ntokoto.
Kuwa, svivula munhu lweyi angakhwela, se awa. Kuwisa, svivula kuva wutamele xokarhi, wugama wuxiwisa, kumbe kuhumula.
...